Select your language

    NASONAL DECENTRALISATION RIFOMS KONSALTESEN FORUM RESOLUSENS  NASONAL NAKAMAL BLONG OLGETA JIFS, PORT VILA, 16-17 NOVEMBA 2017

    Opening toktok

    Forum I luksave:

    1.       Everi wok, efot, komitmen mo kontribiusen blong olgeta lidas blong bifo mo naoia we oli bin pat blong ol diferen system blong decentralisation we Vanuatu I bin ko tru long olgeta.

    2.       I bin gat sam wok I bin happen finis tru long ripot blong Decentralisation Riviu Komisen blong 2010, be yumi luksave mo akseptem se igat fulap wok I stap yet blong mekem.

    3.       Fasin o strakja blong wok we kaontri emi bin stap folem emi no fitim kaljorol setap blong kaontri ia we emi bes long Melanesian valius, Christian principles mo Faith in God. 

    4.       Kavman blong tede tru long 100 dei plan blong hem blong mekem I posibol blong kaontri I save lukluk bakeken long strakja blong decentralisation blong kaontri.

    5.       Olgeta wok mo disisens blong siks (6) Provinsol Kaonsel wetem 72 Eria Kaonsels we I bin kamaot long Provinsol Forums blong olgeta we I bin tekem ples long manis Oktoba 2017.

    6.       Olgeta wok mo disisen blong Malvatumauri Kaonsel blong olgeta Jifs we I bin tekem ples long namba 14 Novemba 2017.

    Wetem olgeta toktok antap Forum I agri long olgeta tingting ia:

    Olsem pat blong disisen blong Kavman blong Ripablik blong Vanuatu blong adresem isu blong seves dilivari long olgeta pipol blong hem, emi impotent blong karem tingting blong olgeta pipol blong hem long olgeta vilij, eria kaonsel, aelan, provins, mo nasonal level.  Emia blong alaoem olgeta pipol blong Vanuatu blong oli talemaot wanem we I stap olsem olgeta jalenjes blong system we stap naoia long saed blong seves dilivari mo wanem I nid blong happen blong impruvum seves dilivari long kaontri tru long ol strakja mo badjet blong hem.

    Nasonal forum emi bin tekem ples long Port Vila long namba 16 mo 17 blong manis Novemba 2017.  Forum ia emi bin tekem tugeta everi Jeaman blong 72 Eria Kaonsels, olgeta memba blong Malvatumauri Kaonsel blong olgeta Jifs mo ol kastom jifs, Hon Presidents blong siks (6) Provinsol Kaonsels, olgeta Provinsol Kaonselas, olgeta Sekretri Jenerols blong olgeta Provinsol Kaonsels, Stet Ministas, Palamentri Sekretris, sinia Kavman ofisols, Nasonal Kaonsel blong olgeta Woman, Vanuatu Kristian  Kaonsel,  Nasonal Yut Kaonsel, narafala Non-Kavamentol Organisations (NGOs), olgeta representetifs blong Development Patnas, mo jenerol pablik.

    Nasonal forum emi bin provaedem opotuniti blong siks (6) Provinsol Kaonsels mo Malvatumauri Kaonsel blong olgeta Jifs blong givim long Kavman olgeta resolusen blong olgeta.  Antap long handing ova blong olgeta resolusens, nasonal forum emi bin provaedem opotuniti tu blong verifaem niufala propos decentralisation concept.  Forum emi bin provaedem opotuniti tu blong ol institiusen blong Kavman we oli gat samfala experience wetem decentralisen blong olgeta seves blong olgeta finis, olsem Edukesen mo Malvatumauri Kaonsel blong olgeta Jifs blong shearem expiriens blong olgeta, jalenjes, opotunitis, fiuja plans, mo hao oli save fit long niufala concept blong decentralisation ia.   Electoral ofis emi bin resemap samfala teknikol isu we bae emi dil wetem elections mo klos konstitiuensi we I nid blong lukluk gud long olgeta long saed blong olgeta loa mo prinsibol blong feanes.

     

    Acknowledgment toktok

    Nasonal forum emi talem bigfala tenkyu tu long Kavman tru long Hon Alfred Maoh (MP), Minista blong Intenal Afeas mo tim blong hem long luksave mo komitmen blong Kavman blong lukluk bakeken long isu blong seves dilivari, mo janis we emi givim long olgeta pipol blong hem long nasonal level blong talemaot tingting blong olgeta mo givim sam lukluk blong helpem Kavman blong kamap wetem niufala decentralisation concept.  Forum I wandem talem bigfala tenkyu long everiwan we I bin mekem taem blong atendem impoten forum ia.  Bigfala tenkyu blong nasonal forum iko tu long Teknikol Advaesa, Russell Nari mo tim blong hem blong save kamap wetem wan draft concept mo tu blong mekem sua se everi sekta blong popiulesen long Vanuatu oli givim tingting blong olgeta long propos concept blong decentralisation system.

    Resolusen blong Nasonal Forum

    Nasonal Forum emi agri mo endosem niufala propos concept blong decentralisation.

    Blong sapotem implementesen blong Nasonal Sastenebol Development Plan olsem tru Plan blong ol Pipol blong Vanuatu Forum emi diskasem mo agri long olgeta resolusens ia:

    1.       Rivium mo adoptem politikol mo strakjorol rifoms long system blong politiks mo wok long Vanuatu long wanwan eria kaonsel folem kastom blong Vanuatu.

    (i)                  Karemaot siks (6) Provinsol Kaonsels mo putum long ples blong hem olgeta Ekonomik Eria Kaonsels.

    (a)    Rivium olgeta loa, strakja mo badjet blong establishem olgeta propos niu Ekonomik Erias; mo

    (b)   Rolemaot tri erias long wanwan provins stat long nekis yia 2018 olsem pilot blong save lanem lessons long hem blong impruvum system ia.

    (ii)                Krietem olgeta klos konstitiuensi blong mekem sua se I gat fea representesen long Palamen, mo tu krietem strong link wetem eria risk-informed planning mo badjeting wetem olgeta memba blong Palamen (MPs).

    (a)    Ministri blong Intenal Afeas wetem tim blong hem blong mekem wan ful presentesen long Electoral Ofis mo Electoral Komisen blong givim bakraon blong tingting blong klos konstitiuensi;

    (b)   Kavman blong setemap wan Baondri Komisen we bae I gat representetif blong Ministri blong Intenal Afea, Malvatumauri Kaonsel blong olgeta Jifs, State Law Ofis, Electoral Ofis mo Electoral Komisen blong statem proses blong faenalaesem olgeta baondri blong klos konstitiuensi;

    (c)    Mekem sua se proposal blong klos konstitiuensi emi kam pat blong wan bigfala politikol rifom we Kavman emi stap tokabaot; mo

    (d)   Electoral Komisen blong stat wok long reallocation blong ol MPs.

    (iii)               Rivium ful Kavman masinari blong mekem sua se ino gat duplication, ovalap mo inefficiencies insaed long strakja blong Kavman long saed blong polisi making, regulation o enforcement mo implementesen.

    (a)    Ministri blong Intenal Afea blong wok klosap wetem Ofis blong Praem Minista (DESPAC), mo olgeta Komisens blong rivium ful Kavman masinari, inkludim olgeta politikol posts long level blong nasonal, provinsol mo Ekonomik Eria.

    2.       Rivium mo adoptem ekonomik mo kavanans rifoms blong givim onasip mo control blong ekonomi blong Vanuatu iko bak long olgeta Jifs mo pipol blong olgeta folem fasin mo strakja  blong kastom.

    (i)                  Kavman tru long Ministri blong Intenal Afeas mo Ministri blong Jastis mo Komuniti Servis blong wok wetem Provinsol Kaonsels mo Malvatumauri Kaonsel blong olgeta Jifs blong fanalaesem olgeta niu ekonomik erias;

    (ii)                Wok wetem Ministri blong Lans mo Jastis mo Malvatumauri Kaonsel blong olgeta Jifs blong kliarem olgeta propos development erias blong mekem oli avelebol blong development; mo

    (iii)               Wok wetem DESPAC, Ministri blong Faenans mo olgeta narafala Ministri mo Dipatmen blong agri long niufala planning mo badjet proses 

    3.       Rivium mo adoptem faenans rifoms blong sapotem bigfala tingting blong Decentralisation rifoms.

    (i)                  Wok wetem Ministri blong Faenans mo Ekonomik Manejmen (MFEM) blong setemap olgeta faenansol system long eria level blong save kolektem revenue mo tu manejem, rekodem mo ripot folem ol development plan blong eria.

    (ii)                Devolvem paoa mo finance iko long level blong provins mo eria kaonsels.

    4.       Kavman tru long Ministri blong Intenal Afeas blong developem wan 10 yia implementesen plan blong kaedem proses blong decentralisation rifom ia, we bae emi kavaremap transition mo ful implementesen phase blong hem (2018-2028).

    5.       Kavman tru long Kaonsel blong olgeta Minista blong konsidarem mo endosem bifo long end blong 2017 propos decentralisation concept folem wish blong olgeta pipol blong Vanuatu olsem we I kamaot long olgeta siks (6) Provinsol forums, Malvatumauri Kaonsel blong olgeta Jifs, mo Nasonal Forum. 

    6.       Kavman blong tekem olsem wan priority blong helpem Malvatumauri Kaonsel blong olgeta Jifs wetem risoses blong karemoat rodmap blong hem olsem beses blong niufala propos decentralisation system.

    Las toktok

    Olsem olgeta representetif we oli bin atendem tu dei nasonal forum, mifala I gat bigfala ona mo respect blong givim long Kavman olgeta resolusens ia mo askem long Kavman blong emi mekem olgeta neseseri jenjes long olgeta loa, Konstitiusen, strakja, proses, risoses, mo badjet blong mekem olgeta resolusen ia oli wok.

    Bae wanwan organisations we I represented long forum ia bae i stap redi oltaem blong wok tugeta wetem Kavman blong putum wan system blong decentralisation we bae emi save wok, jipa blong ranem mo emi efficient mo effective blong mekem sua se emi mekem olgeta samting ia:

    (i)                  Karem Kavman emi kam klosap long olgeta pipol blong hem;

    (ii)                Alaoem olgeta pipol blong hem blong oli save tek pat long disisen making blong hem; mo

    (iii)               Alaoem mo enablem olgeta pipol blong hem blong oli save actively participate long development blong kaontri ia long wan meaningful way.