Select your language

    Toktok blong Praem Minista long taem blong 39 Anniversary blong independent blong Vanuatu

    Good moning mo Hapi 39 Independens Aniveseri Selebresen!

    Bifo mi presentem  toktok blong mi, mi wandem talem thank you long Papa God from liding hand blong hem mo blessing blong hem long kauntri blong yumi mo pray blong mi se papa God bae I kontinue blong lidim kauntri ia.

    Welkam lo yumi everiwan we yumi stap tede, mo evriwan we oli listen lo radio, TV or Youtube truaot lo kantri. Welkam long ol olfala, olgeta we oli sik mo olketa detainees we oli no save stap wetem yumi. Mo Welkam long olgeta we oli stap joenem yumi lo celebrasen ia around lo region mo lo narafala part long wol.

    Yumi kam tugeta tede blong selebretem spesel dei ia we hemi Indipendens Dei. Yumi selebretem dei ia wetem bigfala gladhat evri yia from we kantri blong yumi hemi kasem fridom blong hem long dei ia long 1980, aot long tufala kolonial pawa.

    Tankiublong witnesem impoten selebresen iawether yu stap long Indipendens Park or long wan wan Area Kaunsel blong yu.

    Mi talem spesiol tankiu ikam long yufala we i parade long morning tede. Parade blong tede hemi wan special from se yumi kat presence blong olgeta new recruit we hemi festaem blong olgetaoli participate long parade long wan nasonal event.

    Taem yumi stap selebretem independens blong kantri blong yumi, yumi givim tu spesel rispek i go long ol founding fathers blong nation blong yumi from stragol blong indipendens, mo tu evri Ni-Vanuatu we oli contribute long ol development blong Kaontri be oli nomo stap wetem yumi tedei; oli tekem yumi trough long divelopmen progress we yumi experiensem tede, mo yumi stap luk forward blong selebretem 40th years blong independens long 2020.

    Long selebresen ia too, yumi tingbaot ol brata mo sista blong yumi long Kanaki mo West Papua we oli still stragol blong kasem politikol fridom blong olgeta. 

    Je salue la presence des frères et sœurs de Lifou qui ont choisi de célébrer avec nous le 39ème anniversaire de notre indépendance.

    KEY CHALLENJES

    Yumi evriwan yumi ol living witnes long olgeta ekonomik, sosol mo politikol jalens we Nesen blong yumi i pas tru long olgeta long past kasem tede.Situesen ia hemi stap jenis naoia afta we yumi luk save weaples yumi bin kam from mo weaples nao yumi wantem se Kantri bae i go long hem long tumoro.

    Olgeta gudgudfala sitisen, yumi must akseptem se Vanuatu blong yumi hemi vulnerable long ol natural disasters mo hemi stap long top blong list blong ol kantri we oli the most vulnerablebitim olgeta narafala kantri long wol.

    Vanuatu I stap long “Pacific Ring of Fire” we I minim se disasta ino limited nomo long haricane, earthquakes, drae season mo tsunami bat volcanoe i kam olsem wan threat long laef blong pipol tede.

    Long ol yia we i jes pas, Vanuatu i bin experiensem evri natural disasters ia we oli kosem ol loss mo damej long fisikol mo kaljoral envaromen blong yumi be yet yumi glad mo yumi talem tankiu long God, from resiliens mo pripednes blong yumi olsem wan sosaeti.

    Kavman I adoptem finis polisi blong iusum ol organic food mo product blong yumi long ol islands we oli no afekted blong respond long disasta long wan island we I affected mo Kavman istap daerektem ol development partnablong work tuketablong respond long shelter nids wetem ol resilient material olsem iron sheets mo natangura instead long ol tabolen.

    Mofolem Rikavri Plan blong ol Affected Aelan (2019-2022), Kavman hemi ekspektem evri sekta mo ol pipol long olgeta aelans we oli afteked blong wok tugeta blong implimentem rikavari plan ia

    Je salue la presence des frères et soeurs

    KEY AJIVEMENT

    Nomata long ol chalenjis ia, Ripablik blong Vanuatu hemi kat strongunity, spirit blong gladhat, proudness, mo resiliens we hemi mekem se yumi save work tuketa wetem Kavman blong achivim extraordinary goals olsem:

    Long Economy

    ·        Yumi kassem wan healthi ekonomik grot afta long TC Pam long 2015 kasem tede:

    ü long 2016 vanuatu i rikodem wan ekonomik grot blong 3.5%, we hemi very positive;

    ü long 2017 hemi go long 4.4%, we hemi wan long ol strongest grot;

    ü long 2018, hemi stap long 3.1% mo fokas blong 2019 grot I kivim 3.3% mo bambae hemi kontinu long 2020 wetem 3.7%.

    ·        Wan positive grot mo stable ekonomi hemi resalt blong wan responsible mo stable kavman, good polisis mo strong leadership.

    ·        Positive grot ia I mekem se Reserve Bank blong Vanuatu  istap long posisen blong pem long Kavman wan dividend blong 100 million vatu long last week blong faenensol yia 2018.

    ·        Wetem strong mo stable ekonomi, ol investors oli gat moa confidence blong invest mo kantri I stap long position blong atraktem moa foreign investors.

    ·        Wetem grot ia kavman I manage blong settlem ol retirement packages blong ol retired Gavman workers wetem GRT determination blong ol salaries blong ol workman blong Gavman;

    ·        Yumi pemaot ol domestic mo external loan blong yumi

    ·        Yumi krietem wan development blong fundem VUV3billion feeder road infrastructure project long ol aelans.

    ·        Kavman I inkrisim copra subsidy from VUV10,000 I ko long Vt15,000 olsem part blong kavman polisi blong promotem prodaktive sekta mo enkarajem value-adding.

    Long Infrastructure

    ·        Yumi witnisim komplisen blong Lapitasi Wof, Beutifikesen long Sea Front, mo Port Vila Urban Infrastructure Divelopmen project.

    ·        Komplisen blong first phase blong road long Tanna mo Malekula mo launching blong sekon phase blong tufala rod ia long March 2019.

    ·        Komplisenblong Bauerfield Eapot, Pekoa mo White grass Eapot.

    ·        Komplisen blong Feasibility study blong South Santo Rod mo Pentikos Rod.

    ·        Long last wik mo wikia yumi witnisim opening blong ol bridges long Efate RingRoad olsem part blong TCPAM recovery.

    ·        Ol tar seal long road blong Port Vila mo Lugainville

    ·        Bae yumi continue blong invest long infrastructure projeks from yumi beliv strong se bae oli sapotem ekonomik grot mo development blong Kantri, mo hemia I includim ol tower blong telekomunikesen wetem media brokasting.

    Long Edukesen

    ·        Openemap access long education long ol pikinini blong Vanuatu stat long kindergarden kasem yia 13 long yia ia.

    ·        Upgradem salaris blong ol tija mo addresem ol anamolis olsem part blong GRT determination.

    ·        Yumi work blong buildim own Nasonal Yunivesiti blong Kantri wetem “research Centre” blong  hem.

    ·        Yumi work tu wetem USP blong oli provaedem degree mo Masters program long Emalus Campus olsem we AUF I stap deliverem finis wetem 18 Masters mo 27 Degrees long this yia – mekem yumi reinvestem bak money blong scholarship long local economy.

    ·        Yumi inkrisim badjet blong scholarship igo kasem 867 million vatu. Mi tekem opportunity ia blong talem tankio long ol Divelopmen Patna blong yumi long help we I continue blong kivim blong sapotem sekta blong edukesen.

    Long Health

    ·        Upgradem Nursing School I ko long diploma mo degree level.

    ·        Kontinu blong impruvum trening blong olgeta wokman blong Health blong implimentem polisi blong difaenem olgeta rol long ol difren level blong ol helt fasiliti mo sevis.

    ·        Developem wan Health Succession Plan mo training plan blong adresem ol sotej blong ol nurse. Long ples ia mi wandem talem thank you long kavman blong Solomon Island blong helpem yumi addressem sotej blong nurse we Vanuatu I experiensem.

    ·        Yumi Wok tu blong adresem sotej long kiuretiv heltlong saed long ol doctors mo equipment blong kiuretiv helt, pablik helt, NCDs mo meresin, we naoia hemi stap kam wan bigfala konsen.

    ·        Yumi wok blong divelopem wan condusive environment blong attractem private hospital mo different health services.

    ·        Yumi divelopem wan Health Insurance Policy blong assistem citizen blong kat medical insurance blong kat akses long better healt services.

    Long Justice and Securiti

    ·        Long manis ia yumi witnisim 100 memba blong Vanuatu Mobile Force I graduate mo 50 memba blong Police Force we bae I mekem se bae yumi kat presence blong Police long ol aelan blong yumi we oli nogat iet.

    ·        Komitment blong inkrisim namba blong police mo VMF hemi stap long National Security Strategic Plan blong Kavman.

    ·        Yumi manage too blong sekurim three quarter blong funding blong new hall of Justice.

    ·        Yumi upgradem ol standard blong kastoms mo immigration inlaen wetem international standard blong rienforsem border control mo yumi launchem niu passport book blong 10 yia long last week.

    Long Airline

    ·        Kavman through long Air Vanuatu I plan blong karem additional plane blong impuvum koneksen blong yumi wetem world olsem pat blong Vanuatu Shared Vision 2030.

    ·        Opening blong Melbourne route wetem inkris blong ol flights igo long Sydney wetem Auckland mo wetem completion blong Bauerfield runway, yumi stap luk blong startem ol long hall flights.

    ·        Kavman istap work too blong renium domestic fleet we I link igo wetem ol wok we istap gohead long ol secondary airports long ol aelan blong oli kam all weather condition.

    Long Foreign Mission

    Long yia ia nomo, yumi witnissim plande events long saed blong Foreign missions:

    ·        Opening blong niu High Commissions long Wellington wetem ol Honoroary Consul long ol narafala kantri I mekem se world isave more long existence mo strength blong Vanuatu.

    ·        Vanuatu I welkmem 2 niu High Commissions: hemia blong Japan mo England.

    ·        World Bank mo Asian Development Bank oli openem Ofis blong tufala long Vanuatu.

    ·        Yumi hostem few high level dignitaries olsem ol ofisiol visits blong Praem Minista Scott Morison blong Australia, Minista blong Agrikalja blong China mo Vietnam, Secretary Jenerol blong United Nations, Secretary Jenerol blong International Telecommunication Union, Secretary Jenerol blong International Maritime Organization mo Deputy Praem Minista blong New Zealand.

    ·        Yumi hostem too high level rejionol mointernational conferences olsemEU Political Dialogue, ICT Days Pacific, ITU Global Symposium for Regulators, Pacific Heads of Maritime and Ports Meeting.

    Long Grey list

    ·        Palemen I passem evri law finis olsem requirement blong FATFmo naoiaVanuatu I kamaot long Grey list blong kam back long white list.

    ·        Kavman I continue blong wok long ol procedure blong folem wetem European Union mo OECD blong karemaot Vanuatu long blacklist.

    Wetem ol key ajivments ia, mi praod blong talem se yumi mekemfulap divelopment progress olsem wan Kantri, since long indipendens blong yumi long 1980 kasem tede.

    VANUATU I KAT VALUABLE ASSETS

    Olketa divelopmen progressia I possible through long kalja, natural environment mo kualiti blong pipol we oli ol important yunik assets we yumi kat olsem wan Nesen, Provins, Islands, Komuniti, mo Society. Olketa assets ia I helpem yumi blong betershapem olketa development goals blong yumi.

    Yumi talem tankio tu long God from se i mekem Kantri blong yumi hemi yunik long world.Mo yumi different long ol narafala kantri from yumi kat olketa valuable assets ia:

    ·        Land, solwora, non polluted air, mo crystal rivers, includim natural scenery blong wan wan aelan blong yumi, accessible Volcanoe we I attraktem visitors, wan organic soil we I kivim yumi komperetive advantage blong produsim olketa organic prodakt;

    ·        Yumi kat wan strong traditional kavenens system we I help blong promotem peace, unity, mo strong family relationship;

    ·        Ol kastom, tradisenmodiverse kalja blong yumi wetem Christian fasin mo bilive we I mekem yumi live tuketa long komuniti olsem wan family wetem gladhat, gudfala fasin mo smiling faces;

    ·        Yumi rich long language- Yumi toktok French mo English in adisen long 110 local dialects blong yumi;

    ·        Yumi kat more human risos blong yumi tede we hemi wan long olketa important asset blong yumi

    ·        Mo Kantri blong yumi I stap long wan strategic lokesen blong konektem world long saed blong market mo tourist;

    Mi bilive strong se wetemol valuable assetsia, yumi save iusum tede blong mentenem Kantri blong yumi:

    ·        Olsem wan happiest ples long world;

    ·        Blong attraktem foreign investors I kam live mo work, foreign expertise mo skills blong divelopem indastri blong yumi, mo ol tourist blong kam visit;

    ·        Blong krietem wan strong resilience komuniti mo peaceful society;

    ·        Blong promotem image blong Vanuatu long world olsem wan best destinesen;

    ·        Blong attraktem international Lidas blong visitim Kantri blong yumi wetem ol international meetings, seminars, mo conferences blong oli hostem long Vanuatu.

    Bigfala toktok long Indipendens Aniveseri long yia ia hemi: “Vanuatu, nambawan hapi ples blong liv, wok mo shea”.  UN Happy Planet Index I bin selectemVanuatu olsem nambawan hapi kantri long wol long 2006 mo long 2015 mo hemi stap yet insaed long top-faev nambawan hapi kantri long wol.

    Mi wantemjalenjem yumi tede ol gudgudfala sitisen blong tekem taem blong tingabaot how nao yumi save usum ol valuable yunik assets ia blong krietem wan happy environment o ples we man mo women I save live long hem, work long hem, mo sherem benefits blong development ia tuketa.

     Long mi “happiness” I kat tu aspekt blong hem.

    First, yumi nid blong mekem citizens blong Kantri ia I happy mo live long wan peaceful environment blong work mo share tuketa.Yumi wandem se ol Ni-Vanuatu oli kat opportunity blong work mo putum money long poket blong olketa

    ·        Yumi ol pipol blong Vanuatu I kat land, risos, family, mo kommuniti we I akt olsem security mo sefti net blong yumi.

    Folem national Sustainable Divelopment Plan 2030, kavman I putum fokas long key polisi eria ia blong impruvum wellbeing blong wan wan citizen:

    ·        Yumi jenisim polisi blong yumi from subsistence farming mo putum fokas long “commercial farming, mechanisation mo industry”.

    ·        Wetem EDF 11 yumi wandem usum assistance ia blong ko tawards “value-adding” blong helpem trade kapsiti blong yumi.

    ·        Kavman hemi invest tu long feeder-road blong impruvum aksses blong ol local prodakt I kam long market.

    ·        Long yia ia kavman I saenem trade akrimen wetem New Caledonia we I openem road blong yumi expotem olketa prodakt blong yumi iko long market blong olketa.

    ·        Kavman through long Ministri blong finance I work wetem ol faenensol institusens, olsem part blong polisi blong faenensol inklusen, blong setem aside substansiol funding blong sapotem ol smol bisnis blong ol Ni-Vanuatu wetem ol SMEs blong guaranti long ol funds we bae oli nidim blong startem or impruvum bisnis blong olgeta.

    ·        Yumi kat bigfala solwota mo Kavman I divelopem key polisi mo putum key market fasilitis blong maximaesem ol benefit we yumi save kasem blong solwota.

    ·        Kavman istap wok blong komplitim process blongmaritime boundary blong sekurim Exclusive Economic Zoneblong yumi wetem Upa Air Space Management blong kivim konfidens mo sekuriti long yumi olsem wan independent state.

    ·        Yumi wandem ensurim tu wan klin ocean mo sustainable sea risos through long banning blong plastic long 2018 mo yumi stap work towards sekon ban long 1st December blong 2019. TedeVanuatu i lidim world blong faet akensem plastic polusen long ocean.

    ·        Yumi luk numba blong RSE wokas mo SWP hemi inkris every year mo I minim se mo Ni-Vanuatu I kat opportunity blong wok mo impruvum living standard blong olketa.

    ·        Kavman I invest tu long Water infrastructure blong ensurim se citizen blong kauntri ia I aksess long klin mo safe drinking wota.

    ·        Yumi kontinue blong invest long ICT infrastructure olsem mobile services, internet broadband, mo radio services I ko long ol aelans blong yumi.

    ·        ICT hemi wan backbone blong economy mo Kavman I startem diskasen finis long how blong konektem ol sixfala provinsis wetem domestic marine cable.

    ·        Yumi kontinue blong invest long Energy sekta wetem special fokas long renewable energy- ol work I start finis long sekon phase blong sarakata hydropower mo bae Kavman i launchem Brenwei Hydropower long Yia ia.

    Sekon, yumi nid blong krietem wan environment we visitors, mo foreign investors oli faenem happiness mo peace long hem mo I kam nabawan choice blong olketa blong live, wok, mo share.

    Blong ajivim objective ia Kavman I nid blong fokas long olketa key drivers ia:

    ·        Mekem sua se Vanuatu I kat wan effective and efficient sekuriti system through long review blong ol key polisis blong security mo establishment blong National Sekuriti Kaunsel;

    ·        Mekem sua se I kat wan effective and efficient judiciary through long improvement blong olketa key polisi mo infrastructure;

    ·        Mekem suase I kat compatible mo reliable medicalinsurance companies long Kantri wetem high competition mo kwaliti health services blong provaedem “value for money” long olketa we oli kat health insurance mo affordable seves long ol low income citizens – hemia i link too igo long development blong tourism;

    ·        Kavman I work blong revium Trade Policies mo investment policies blong enurim se hemi conducive long development mo I save attraktem Foreign Investments mo impruvum how blong mekem business long Vanuatu;

    Mi wantem endem list ia blong tokbaot decentralization we kavman I engage long hem.

    Wan moa komitmen blong Gavman hemi blong impruvum sevis delivari long evri aelan blong Vanuatu.  Apoenmen blong ol Eria Kaonsel Administreta Ofisa hemi pat blong ol efot blong disentralaesesen, blong provaedem sevis we ol pipol oli stap askem blong kat wan better plan blong rispon adequately long ol nidsblong ol pipol long olgeta provins mo aelan blong yumi.

    Long yia ia, hemi fes taem we Gavman hemi aloketem VT100,000 i go long wanwan eria kaonsil blong selebretem namba 39 indipendens aniveseri long wanwan Area Kaonsel blong olgeta.

    Olgeta gudfudfala sitisen, bifo mi endem toktok blong mi, mi wantem talemaot se 2020 hemi wan special year blong Vanuatu:

    ·        fromI makem namba 40 aniveseri blong inependens blong yumi.

    ·        fromVanuatu bae I ko back long eleksen blong elektem niufala Kavman.

    ·        fromVanuatu bae hemi hostem Pacific Island Forum.

    ·        fromVanuatu bae i graduate long LDC I kam wan developing Kantri.

    Kavman i setemap wan TaskFos finis blong wok long 40th aniverseri selebresen LDC graduesen mo hosting blong PIF mo Kavman I wandem se long nekis yia, ol selebresens iaoli happen long evri Province.

    THANK YOU

    Fes tankio blong mi igo long ol fes politikol pati we oli startem politic before mo after long 1980 ikam, mo tankio ia igo too long  ol difdifren Kavman mo difrend Lidas blong society blong yumi.

    Sekendly, mi tekem oportuniti ia blong talem tankio long ol Lida blong ol politikol pati long past mo present mool membas blong parliamentwe oli formem Gavman we istap kasem tede, long strong komitmen blong mentenem politikol stability long Kantri.

    Lastly, long behalf blong pipol blong Vanuatu mo Kavman mi talem bigfala tankio long:

    ·        Ol development partners wetem ol friend kaontri mo ol non-kavman asosiasen blong sapotem yumi long ol development aspirations blong yumi;

    ·        Olketa existing investors – existing businesses – existing industries we oli kontiniue blong biliv strong long Vanuatu, karem risk blong investem money blong olgeta blong prodiusim ol products mo save part long trade mo kontribute blong divelopem Kantri ia since independence kasem tede;

    ·        Olketa new investors from, despite ol chanlenjis, oli jusum Vanuatu blong investem money blong olketa;

    ·        Olketa owners blong ol Infant industries mo small medium enterprises long komitment mo perseverance blong yufala blong kam wetem innovative ways blong doim business long Vanuatu;

    ·        Olketa farmers long ol islands, ol villages, wetem ol mama long market blong provaedem food security long ol pipol blong yumi;

    ·        Olketa mama’s mo ol man long ol handicraft blong kontinue blong servisim tourism;

    ·        Olketa residents blong jusum Vanuatu blong liv;

    ·        Olketa new citizens we oli jusum citizenship blong Vanuatu;

    ·        Olketa fren kantris we wetem ol diplomatic relations mo visa waiver, hemi fasilitetem easy flow blong tourism mo investment ikam long Vanuatu;

    ·        Olketa pablik servants mo workman blong Kavman: tankio long continuous commitment blong yufala blong sevisim ol pipol blong Vanuatu;

    ·        Olketa Sportmen mo sportwomen we yufala I go long Samoa: tankio long historical performance we yufala I setem istap naoia mo Vanutu I proud long yufala evriwan. Congratulations!!

    KONKLUSION

    Ol selebrations blong Independence hemi ol unique moment blong unitem yumi everywan. Hemi wan special occasion blong yumi selebret tuketa olsem wan Pipol, wan Nesen, mo wan Family we I sherem ol same values mo same prinsipols.

     

    Tede I kat difdifren niu forms blo colonialism. Olsem wan Nesen yumi no mast allowem oketa samting ialong kauntri blong yumi from oli save destroyem ol assets blong yumi.

    Yumi mas stanap tuketa mo unite oltaem blo buildem wan better mo peaceful Kantri blong everyone I save live, work mo shea tuketa long hemwetem future jeneresen.

     

    Mi wandem rimaenem yumi evriwan se yumi wan United mo Free Kantri founded long Traditional Melanesians Values, Faith long God mo Christian Prinsipols mo olsem wei moto blong yumi italem: “Long God Yumi Standap”.

     

    LONG LIV RIPABLIK BLONG VANUATU MO OLGETA PIPOL BLO HEM

     

    VIVE LA REPUBLIQUE ET LE PEUPLE DE VANUATU

     

    Thank you / Je vous remercie / Tankiu Tumas