Select your language

    Resis long kenu istap gohet long Luganville

    Minista blong agrikaltsa mo semtaem memba blong palaman blong konstituensi blong Luganville Matai Seremaiah, hemi ofisioli diklerem stat blong resis blong kenu long Luganville long yestede 12 Julae 2017.
     
    Kompetisen blong risis long kenu ia, bae hemi gohet long 3 de. Tede hemi de 2 blong kompetisen. Bigfala ting ting bihaen long kompetisen blong resis long kenu ia, hemi blong inkarejem ol pipol blong Vanuatu blong oli iusum ol kenu. Hemi blong inkarejem ol pipol tu blong oli gohet blong holemtaet save blong katem kenu.
    Opening blong resis long yestede, hemi lukim ol aktiviti olsem tanis kasem mo musik wota blong ol mama blong Banks. De wan long yestede, hemi lukim olgeta blong maritaem kolej tu, oli titsim ol patisipen long kompetisen long olsem wanem blong yusum laef jaket.
    Hok tri blong Magikgiki

    Hok tri ia, hemi no wan hok tri olsem ol nara hok tri. Hemi pat mo hemi mekem histri blong aelan blong Tanna. Pipol blong aelan ia, oli biliv se aelan blong Tanna hemi bon wetem hok tri ia. Ol nara hok tri oli gru mo oli ded. Disasta hemi daonem ol hok tri be hemia we istap long foto ia, hemi stanap strong istap. Hok tri ia, hemi hemi stanap hem wan long wan klia ples mo klosap long long solwota be hemi no ded mo hamas strong saeklon i kilim aelan blong Tanna be oli no daonem. Hemi hok tri blong MAGIKGIKI we hemi tevel blong Tanna. Hemi tevel be hemi laef man tu from we hemi save apia o kamaut olsem man. Pes we hok tri istap long hem, hemi wan tabu eria blong aelan blong Tanna. Hemi heven blong aelan blong Tanna. Pipol blong Tanna i storian se samtaem taem yu wokbaut ikam long eria we hok tri istap long hem mo yu hangre o yu tosta, bae yu sek nomo wan man i karem kakae mo wota blong yu ikam.
    Ples we hok tri blong MAGIKGIKI istap long hem, hemi ples we  fes level blong kolta rod blong Tanna i stop long hem. Seken level blong kolta rod projek ia, bae hemi stat long eria blong hok tri blong MAGIKGIKI ia nao igo kasem long saut Tanna. Praem minista Charlot Salwai, hemi bin visit kolta rod ia long las wiken igo kasem long hok tri blong MAGIKGIKI hemia long sarere namba 7 Julae.

    Praem Minista Charlot Salwai, hemi visitim long las wik developmen blong wok long Korman Stedium long Port Vila. Risen bihaen long visit, hemi blong mekem sua se wok i finis gud blong Vanuatu i save hostem 2017 Mini Gem long Port Vila long manis disemba long yia.
     
    Mr Salwai i mekem visit ia wetem minista blong sport, Simeon Seule mo ol sinia gavman ofisiol. Long taem blong visit ia, praem minista Salwai mo minista Seule, tufala i bin save lukim developmen blong wok long konstraksen blong stedium ia. Tufala i bin kasem toktok se wok blong buildim stedium ia, bae hemi finis bifo ofisiol opening blong gem mo bae ikat ofisiol handing ova bifo gem.Gavman blong China nao, bae hemi ofisioli handem ova stedium ia ikam long gavman blong Vanuatu bifo ofisiol opening blong hem mo blong gem. Long taem blong visit ia, delegesen blong praem minista i harem se oli testem finis ol naet long stedium ia mo oli lait gud. Praem Minista Salwai i talem se hemi glad long progres blong wok. Hemi talem se projek ia i bin kat plan blong mekem bifo koalisen blong we hemi lidim hemi fom mo long stat blong hem, i bin kat plande tok tok long hem be hemi glad blong kasem asurens se bae wok i finis long taem bifo gem i stat. CCECC we hemi wan kampani blong China, hem nao istap buildim Korman Stedium ia mo mani blong hem ikam long gavman blong China. Korman Stedium, hemi wan long olgeta projek we mani blong hem ikam long gavman blong China mo bae ikat ofisiol opening blong olgeta long yia. Ikat wof blong noten taon blong Luganville mo niu ofis blong praem minista we bae ikat ofisiol opening blong hem tu long yia ia.
    Kastom seremoni between ol tsif blong Buniga mo Ifira

    Fiva blong wan bigfala kastom seremoni bitwin ol tsif blong Buniga aelan long Not Efate mo ol tsif blong Ifira, hemi stat long tede afternoon, 11 Julae long Seaside eria taem we ol tsif blong Buniga oli kasem eria ia. Ol tsif mo pipol blong Buniga, oli kasem Port Vila tede aftenun wetem wan kamion we i fas gud long ol lokol kakae. Insaed long kamion ia, bae i save fainem eni kaen kakae we istap long wan karen. Plande long olgeta nao, hemi ol difren yam.
    Gavman webside, hemi kasem infomesen se ol kakae ia, hemi blong oli mekem kastom seremoni wetem ol tsif mo pipol blong Ifira folem histri blong bubu blong olgeta.
    Tede hemi araevol blong ol tsif blong Buniga be oli talem se kastom seremoni ia, hemi save stap plande de. Bae pipol i save lukim haf pat blong kastom seremoni ia tu we bae oli perfomem long sam eria blong taon blong Port Vila.
    PM Salwai i visitim Tanna kolta rod

    Praem Minista Charlot Salwai, Memba blong Palaman blong Tanna, Nako Natuman mo ambassada blong China long Vanuatu, Liu Quan, oli mekem wan saed visit igo long long las sarere namba 7 Julae 2017 blong lukim progrogress blong kolta rod blong aelan.
     
    Taem we delegesen i kasem airport i bin kat wan kastom welkam seremoni we ol chief mo pipol blong aelan ia, oli mekem,. Afta long welkam seremoni, delegesen i bin muv igo long Imaelone vilej, ples end blong kolta rod istap long hem naoia stat long airport.
     
    Mr Salwai mo delegesen blong hem, oli visitim tu ples we oli stap krasem ol ston long hem long Imlau eria blong putum long kolta rod.  Afta long Imlau, oli muv muv igo kasem Green Point we hemi eria we end blong PHASE 1 blong kolta rod, hemi stop long hem. Praem Minista i talem se hemi hapi long progress we wok blong rod ia, hemi hemi stap long hem naoia. Mr Salwai i talem se ol tok tok we istap go raon se bae inomo kat seken PHASE blong konstraksen blong rod ia, hemi no tru tok tok. Hemi talem se bae gavman i saenem yet seken PHASE blong kolta rod stat long Green Point igo kasem long Saut Tanna.
    Hemi talem tankiu long ol chief mo pipol blong Tanna, blong oli save givim graon mo ston blong olgeta blong sapotem developmen blong rod long aelan.
    Mr Salwai i talem se wan developmen, hemi save kirap nomo long land be ino long air o long solwota. 
    Ol pipol blong Port Vila we oli stap go lukim rod ia, oli talem se kolta rod blong Tanna, hemi sakem long way kolta rod blong Port Vila mo Luganville. ol man CCECC we oli stap mekem rod, oli stap ramem wait ston mo hemi plande level bifo oli oli save putum kolta. Long saed blong ol bigfla hil, oli katem mo flatem gud. Ol pipol blong Tanna i talem se ol hil ia bifo taem we hemi ren, ol trak ino save klaem mo hemi mekem se hemi hat blong kasem long saut blong aelan ia. Oli mekem tu ol rel wetem ol smen long ol ples we hemi denjeres olsem ol klif mo krik. Ol pipol blong Tanna, oli talem se ren, hemi stap sloem daon wok blong mekem kolta rod blong olgeta. Oli talem se taem we hemi ren be CCECC ino wok. Nomata we rod ino finis gud yet long saed blong PHASE 1 be ikat saen blong ol smosmol ekonomik aktiviti tu, hemi tekem ples. Ol niu vilej, ol kava ba mo rod maket, oli kirap long saedsaed rod. 
     
     
    Zone contenant les pièces jointes
     
     
     
     
     

    Vanuatu hemi wan long olgeta kantri we oli memba  blong Forum blong hemi save sendem ol memba blong Vanuatu Police Force blong hem blong oli save go serv anda long Regional Assistance Mission to Solomons Islands we oli kolem long sot nem blong hem RAMSI

    RAMSI hemi statem wok blong hem long 2003 be bifo RAMSI, Vanuatu, hemi bin sendem festaem finis ol memba blong Vanuatu Polis Force blong go provaidem lo mooda long ol pipol blong Solomon Islands folem wanem oli kolem ethnic tension we hemi bin stap bitwin ol pipol blong Guadacanal we taon blong Honiara istap long hem mo olgeta pipol blong nara aelan blong Solomon aelan, Malaita.

    Strong komitmen blong Vanuatu blong mekem se lo moodai save kambak long ol Melanesian brata blong hem, hemi mekem  Praem Minista blong Solomon Islands, Manasseh Sogavare, hemi presentem medol plak igo long Deputi Praem Minista, Joe Natuman, long foret plande handred tausen pipol we oli bin stap long Lonsantana Stedium long Tasde 29 June 2017. Ol nara kantri we oli memba blong Forum tu oli bin kasem medol eksept Franis Polinesia mo New Caledonia we tufala i teskam memba blong Forum long 2016. Stat long 2003 kasem end blong RAMSI, Vanuatu, hemi bin sendem ova long 180 memba blong fos blong hem igo long Solomons. Vanuatu, hemi wan long forum memba kantri tu we hemi bin lusum wan memba blong fos blong hem long taem we hemi stap serv long Solomon Islands.  Mr Natuman, hemi bin kasem medal ia long taem blong ofisiol seremoni we hemi bin tekem ples long Losantana Stedium. Long seremoni ia, hemi bin lukim plande pipol oli bin stap long taem stat long ol pikinini igo kasem ol olfala blong talem tata blong RAMSI. Hemi bin wan seremoni we hemi tatsem hat blong ol pipol blong Solomon Islands from we iven ol pipol we oli stap long wiltsea, oli bin mekem way blong olgeta blong kam kasem long stadium. Long taem ia ples blong sidaon, hemi bin fas gud mo antap long hil narasaed long stedium, hemi bin fulap.  Pipol I klaem long ol tri mo hil autsaed long stedium blong lukim seremoni blong talem tata blong RAMSI.  Praem Minista Sogavare mo mea blong Honiara, tufala itekem taem ia  blong talem se naoia we  RAMSI istap lego olgeta fiutsa blong  Solomon Islands  istap long hand blong sitisen blong kantri ia. Long naet long taem ia, ova long 500 yang pipol, oli bin tekem abaut wan hawa blong mekem ol dispel  we bae hemi stap long histri buk blong Solomo aelan. Blong endem naet long taem ia, i bin kat faia wok we hemi bin gohet moa long 30 minit.

     

    Long nekis de hemia long Fraeda 30 June, Mr Natuman, hemi bin holem wan kakae blong olgeta memba blong  fos blong Vanuatu oli bin  go serv long Solomon Islands mo olgeta ofisiol blong gavman we oli bin go wetem hem blong farewelem RAMSI. Mr Natuman I talem long olgeta fos memba ia se pipol mo gavman b long Vanuatu oli praod long wok we oli mekem blong ritenem bak lo moodaigo long olgeta pipol blong Solomon Islands.

    Hon. Spika long behalf blong ol memba blong Parlemen wetem ol pipol blong Vanuatu, mi talem thenkio long H.E President blong Ripablik long Toktok we hemi mekem long haos ia mo mi biliv se ol pipol blong yumi truaot long Vanuatu oli harem ol important conserns we he,i resen long saed blong situasen blong nasonal sekuriti blong Nesen mo sekuriti blong pipol.

     

    H.E hemi tatshem sam aspect blong Nasonal sekuriti: Nasonal Sekuriti blong Nesen wetem ol citizens, rule of law, peace mo justice, sekuriti blong natural risos blong yumi wtem envronment, sekuriti long saed blong defence, situasen blong ol police Fos isiu blong unemployement.

     

    Nasonal Sekuriti blong Nesen wetem ol citizens

     

    ·         inkris blong ol  criminal activiti long Port Vila mo long ol aeland

     

    Olsem happiest ples long wol, i sad blong luk inkris blong plande form blong criminal activiti: stil, trespass, marijuana, rape mo incest. hemia hemi tru mo ikat nid blong mentenem physical presence blong ol police ofisa long everi aeland blong Vanuatu. Tede, ikat ol equipment blong wok mo police ofisa insaed, hemi nid blong maintenem presence blong police long everi aeland, ol new ofis post oli mas operet wetem ol police, nomo hemi no eventhough ino inaf.

     

    Situasen ino nidim police nomo, i nid blong yumi gat ol responsibol citizens ,  kavman i nid blong revisem system blong hem:

    Ø  Trougth long education long home; not only formal

    Ø  Trough long kastom education wetem rle blong ol jifs;

    Ø  Trough long role blong ol lida blong church;

    Ø  Trough long respect blong ol citizens, mo respect blo famili value

    Last yia, kavman i amendem penal code inkrisim ol penalties,

     

    Hon. spika, kavman emi understandem increase blong population mo unemployement mo emi important blong addresem olgeta crimes we emi stap happen long kaontri we hemi no wok blong police nomo olsem oltaem yume stap tingitng.

     

    tedei, Kavman emi wandem se every stakeholder's oli mas participate blong addressem ol crimes long every levels, olsem long family, village, Aeras, aeland, Provinces, mo ol pablik institutions olsem schools.

    Vanuatu Police Force long last yia 2016, emi bin organisem wan Community policing symposium we yumi bin witnesem plante stakeholders we oli bin attaendem mo gat gudfala outcome we ol stakeholders oli confirm commitment blong wok wetem police blong addressem ol crimes truaot long kaontri.

    Hon. Spika, Kavman, emi stap wok blong olgate services blong police emi mas be decentralize iko long olgeta remote areas councils mo establishim wan strong close working partnership wetem wetem om stakeholders blong addressem olgeta dei to dei craem.

    ·         corapsen i afektem jastis mo Sekurity

    Hon. spika, long poen ia, mo wantem talem se ino ol elected lida nomo oli save be sabjek long korapsen but ol civil servant too oli save be corapt, ol managers blong ok statutory body blong kavman too oli save be corapt.

    Taem we wan departmen blong kavman o wan statutory body i mekem se serves deliveri i fasfas long samfala pipol bat serves deliveri i hariap blong samefala nomo, o taem we wan departmen blong kavman o wan statutori body i stap penem rule of law blong favorem wan person, wan kampani o wan grup blong person, i minim se i kat corapsen insaed long institusen ia.

    Hon Spika, yumi mas watjem gud too ol investa we oli kam long kaontri. Ol genuine investa bae oli kam, oli folam everi process blong wok wetem law blong kaontri mo oli invest. i kat few we oli kam stap tantanem raon olbaot long Port Vila, oli wandem luk everi Minista includum me as pream minista: Hon spika, yumi mas watch aot long ol kiaman investa ia from oli save lid i ko long korapsen.

    Why corapsen i happen? i kat ol required legislasen mo regulesen:

    Ø  Problem blong educasen: either no enough or tumas blong save penem ol prosija

    Ø  problem blong law wages bat kavman i stap addresem naoia tru long GRT

    Ø  Ol institusen we oli responsible blong addresem corapsen oli wik or oli no kat inaf risos nid blong rifrocem

    v  Auditor General i nidim wan niu legislasen;

    v  Hemi nid blong kat amendmen long law blong ombudsman;

    v  Hemi nid blong pablik  Accounts i propose, wan legislasen long ol parliamentary committee

    v  kavman i set up court blong anti korapsen las yia.

     

    Hon. Spika, mo agri se kaontri mo especiali yumi ol lida, yumo mas stap oltaem long posisen blong showem se rule of law, Transparency mo Accountability oli stap olsem normal fasin blong wok.

    ·         Vanuatu: advocator blong pis, uniti mi jastis

    Mr. spika, hemi tru se ol resposibol lida blong Vanuatu bai oli always advocated ol stampa toktok blong pis , Unity mo jastis, ùo bae oli tok agenseù ol narafala violation blonghuman raets long ol colonized kaontri we oli stap yet blong karem self-determination blong olgeta.

    Long poen ia, H.E i mentionem posibol threat blong wan forein intrusion mo atak mo hemi stap rifea long warning blong indonesia in rilesen long stand blong Vanuatu long kes blong wets Papua.

    Vanuatu olsem wan independent state mo memeba blong united nations, he,i ratifaem ol resolusen mo ol Conventions blong UN we oli related long human raet.

    Mo long saed blong decolonasasen, Vanuatu i adoptem afta independance Foreign polisi blong " decolonasation" we i legitimatem establishment blong Malanesian Speadhead Group- MSG

    ·         unemployement rate inkris

    Hon. Spika, i true se plante pipol, especiali ol yangfala we oli liv long tufala town, Port Vila mo Lugainville, oli no save faenem wok, mo hemi wan sosol fakt se fasin blong no wok i contribut long jalenj blong sekuriti blong nasen.

    Plante taem, ol toktok oli stap talem se " sapos yu no kat wok, go back long aeland long graon blong yu blong mekem laef blong yu". Bat whael graon hemi blong kastom owna:

    1.       Saez blong graon blong ol bubu i stap semak be populasen i continu blong grow long everi dei;

    2.       Every man Vanuatu oli no gat smol size blong graon mekem se samfala family oli nomo gat graon;

    3.       unnecessary dispute blong graon from selfishness i mekem plante man ples i ronze mo silim ples blong laev safely

     

    Hon. Spika , isiu blong unemployement ino isi blong kavman hemi wan, bat hemibisnis blong everiwan we oli operate long ol economik activiti, especiali now ol stakeholder long pravet we i includim ol union. Kavman i stap blong mekem ol required regulasen we olifavorem economic growth or fasin blong impruvum raning blong bisnis mo semtam kivim employement opportunity

    Ø  fasilitetm coming blong ol investa tru long VIP, visa waver permanent visa

    Ø  land isiu wetem amendment blong ol law blong kraon

    Ø  Prioritiseim ol investment long: infrrastructure, tourism, sekta blong agrikalja

    Ø  retirement programme we kavman i introdusim mast yia

     

    i should openem job opportunity, ol narafala policies we kavman i stap underplanem

    Ø  openemap more market

    Ø  fasilitetem labour mobility tru long legislasen long parleamen; ( trade agrimen)

    Ø  impruvum access long education i kasem yia 10;

    Ø  inkrisim budget blong scholarship;

    Ø  inkrisim ol diplomatic missions

    Bat heli ia nid blong improvum role blong sam institusen blong addresem employemen blong ol yut

    Ø  Ministry blong youth

    Ø  Labour Departmen: i concentrate long RSE tedei mo inomo adresem role bong hem blong protection blong loca labour blong ol Ni-Vanuatu mo putum ol raet wages, tedei mi admitim se i gat violation long raet blong workers long Vanuatu.

    Ø  immigration: i mas reflectem policy blong kavman blong promotem investmen long Vanuatu

     

    mo strongly apil i go long pravet sekta blong kam forward blong wok wetem Kavmanblong  openem maket blong labour. Vanuatu ini save depend nomo long kavman blong krietem ol job. yumi kam tru finis long comprehensive Reform Program (CRP) we long taem ia, yumi bin adoptem polisi blong " praevet sekta lead growth". Tedei, yumi wandem luk se pravet sekta i continu blong lidim econo,ic growth long kaontri blong yumi. taem kavman i mekem pat blonghem, praevet sekta i mas mekem pat long hem. Mi tekem opportunity blong talem thankio long praevet sekta long participate long hem.

    Sekurity blong natural Risos blong yumi wetem environmen

    H.E i tokbaot too skurity blong ol natural risos mo environment. Hon. Spika, long poen ia, Ministry blong Climate Change wetem ministry blong Agriculture oli kat finis in place ol law wetem ol required legislasen blong tekem kea long sekuriti blong ol risos olsem marine risos mo natural forest. Inomi problem blong law o regulasen, bat hemi problem blong yumi we yumi iusum ol natural risos zitaot kea, yumi gat ol law mo regulasen oli stap, yumi gat too ol kastom regulasen mo kastom praktis oli stap long wanwan aeland blong yumi long protektem ol natural risos. Bat ol kastom praktis too oli stap lus. Atitiud bling yumi ol man Vanuatu i mas change nomata populasen blong yumi i stap grow, from duty bong yumi hemi blong tekem kea long ol natural risos ia blong se long future generasen bae oli benefit long olketa

    Mr. spika, Kavman bae i tekem kea long rikuest blong head of state blong saed blong eria blong Vat tade blong i stap olsem marine National Reserve.

    Vanuatu Police Fos

    Hon. Spika, H.E i tok plande long saed blong Vanuatu police Fos.

    Vanuatu Police Force we hemi establish under long police Act Cap 105, emi responsible blong mentenem loa mo oda, mo sekirity blong Ripablik blong Vanuatu. Kavman since long pas yia emi bin recruit folem wokfos renewal program blong Vanuatu Police Force we yumi lukim plante memba oli bin retire mo kavman emi recruitim ol niu membas.

     

    Kavman, hemi understand olgeta social mo economic developmen we hemi stap tekem plas naoia long kaontri mo considerem olgeta disadvantage blong ol developmen ia we mbai hemi save underminim rule blong loa mo sekurity authority blong independent state ia.

    ·         Vanuatu Police Fos hemi under-staff blong servem pipol blong Vanuatu we numbe blong hem i continu blong grow

    Hon.Spika, kavman hemi bin luk save Nasional sekuriti blong nasen ia olsem wan long ol praority blong hem therefor he,i addesem tru long Nasional Sastainable developmen plan blong 2016 to 2030 unda long social pilar namba 5 we itokbaot sekuriti, pis mo jastis.

     

    Kavman hemi luk save sapot blong intanasional supporting patna Agenci olsem Vanuatu Australia Policing Jastis Proram mi Defence CooperationProgram long saed blong providem assistance i kam long Vanuatu police Force mo blong Participate long ol intanasional mo regional forums. Kavman hemi luk save mo continu blong sapotem ol bilateral mo multilateral Agreement we oli bin established folem ol mutual understanding mo common interest blong ol rigional mo intanasional sekuriti Agency wetem Vanuatu Police Fos.

    Gavman hemi acknowlegem se Vanuatu Police Fs hemi gat olfala wokfos mo hemi unda staff. Hemi gat urgent nid blong gat wan ricrutmen lon gthis yia blong fulmap space blong retirees we oli leavim fos mo blo fulmap ol empty positions long current approved structure we i stap.

    ·         Vanuatu Police Fos hemi lack long risos developmen mo capasiti bilding mi hemi nid blong isum ol latesr technological devemopment blong alawem hem blong operat efisiently mo confidently.

    Hon. spika, long saed blong niu teknology, kavman emi putum ol praority long wanem niu teknologie yumi nidim blong helpem wok blong police mo yumi save sustainem

    Kavman tru long sapot blong ol donna patna long Vanuatu Australia policing program oli stap rolem aot police Informasen managemen system long olgeta Police stations truaot long olgeta main centa mo provinces blong yumi.

    As mi stap toktok, Northern Command -Santo, Lakatoro-Malekula, Saratamata-Ambae, oli stap wok long police Informasen System ia finis whilst wok stap ko hed long southern command mo Isangel long Tanna.

    Police Informasen  Management System ia hemi kivim long yumi accurate incidents mi registered crime we oli happen long olgeta areas blong yumi truaot long Vanuatu.

    System ia hemi kivim informasen blong olgeta crimes we oli stap happen long olgeta village, areas, aeland ùo provinces. Hemi givim namba blong olgeta viktim mo olgeta we oli mekem trabol oli blong wanem aeland, wanem religion, hemi wok or i no wok, includem wanem part blong kaontri blong yumi i kat ol wanem kaen crime emi stap heppen long hem.

    Police Informasen managment System ia mbai hemi providem accurate informasen long ol real incidents mo crimes blong helpem kavman taem hemi mekem desisen long loa, oda mo sikuriti long future.

    Hon. Spika, long saed blong ol equipmen, kavman hemi bin tekem measure wetem sapot blong olgeta partna mo jenisim samfala equipmen's we Vanuatu police Force hemi stap usum blong mitim intanasional standards o requirements. Olgeta equipment ia olsem; thankio long chinese:

    1.       Ol masket ze yumi putum aot hemi ol self loading move i ko long famas,

    2.       yumi gat wan forensic lab we hemi stap certifyem ol finger prints we oli karem long crime scenes mo testify long court

    3.       Olgeta trak we oli very helful lonf taem blong humanitarien sapot during long disasta

    4.       Repair mo maintenance blong RVS Tokoro mo RVS Turoroa,

    5.       Repairs blong ol office building mo staff long cooks barrack long Vila TIroas barrack long Santo.

    Kavman hemi continu blong wok blong reviewem olgeta equipmen we hemi nid blong jenchem blong mekem hemi happen. Mi tekem opportunity blong talem ol developmen patne olsem: Australia, China mo New Zeland.

    ·         Ol memba blong Vanuatu police Fos mo olgeta we oli wo long helt oli the lowest paid officer blong Vanuatu.

    Long poen blong salary level, GRT i stap achessem blong ol Police ofisa, Hon spika, Kavman tru long ministry blong internal affairs, police Departmen mo Departmen bong government Remuneration tribunal oli just completem wan salary review blong Vanuatu Police Force.

    Analysis hemi compare wetem ol police serves blong samfala kaontris mo narafala commisions, considerem nature blong work mo cost blong living long Vanuatu blong mekem sure se olgeta members blong Police Force oli deservem wan salary structure we hemi suitim nature wok blong olgeta.

    Revised salary structure ia hemi stap wetem Department blong Gavman Remineration Tribunal blong oli finalesem blong ko tru long few formal process before kavman hemi implementem.

    Hon. spika, kavman, mbai hemi kamaot yet blong officially announcem taem niu salary blong Vanuatu police Force hemi kam into Force.

    Folem retirement package, Police should be capable blong recuitim il niu memba blong fos blong replacem olgeta we oli retire folem age mo olgeta we oli retire folem health problem.

    Plan blong kavmanhemi blong recruitim requied numba we fos i nidim folem decision blong Police Services Commission.

    Vanuatu Police fos i nidim training: FAT i requirem kavman blong invest long niu aquipmen mo training. Kavmen i nid too blong leftemap level blong police school.

    Police i mas ket wan operating budget we i allowem hem blong stap more closer long ol pipol.

    Conclusen

    Long conclusion Mr spika, wetem limited resos we Vanuatu i kat, someone i save mekem wan observesen se skuriti blong nesen i stap long wan vulnerabol situasen. Folem limited resos blong Nesen ian ol saksesif Kavman since independance kasem tede oli save afordem nomo blong faenemm cost blong Fos we i stap naoia. However, hemi duty blong Kavman blong OLTAEM improvum situasen mo environment we Vanuatu police fos i stap operate long hem, bat Vanuatu ino save aford blong pem cost blong mentenem wan full fledge military army bat i stap long Nasional sekuriti Kaonsel

    Hon. spika, givim taem long mi blong aknolejem ol kontribusen blong ol donor partners blong yumi from ol partnershi program we Vanuatu Police Fos i kat wetem olgeta. help blong ol partners blong yumi i mekem se situasen blong Fos blong koantri i stap long stage we yumi lukim tede

    Hon. Spikan givim taem long mi too blong aknolejem ol kontribusen blong ol jifs, ol lida blong ol ko,uniti wetem ol lida blong church truaot long kaontri long ol wok we oli mekem wetem Vanuatu Police FOs blong mentenem sekuriti, pis mo uniti i stap oltaem long  Ripablik blong Vanuatu. Kavman i putum wan suplementary budget long VFF from pacific games, mo long 2017 Pacific  Mini-games, kavman bae i provaedem sekuriti olsem we organizing komiti bae i requirem, mo i putum supplementary budget ia long hem.

    Hon. Spika, H.E i klosem toktok blong hem wetem wan consern we hemi resem long saed blong distribusen blong cyclone relief long Torres.

    ·         Fasin blong saplaem ol Non-helthi medecine ino polisi blong Kavman we mi lidim tede

    ·         Fasin blong mekem fulap assessment mo slowem disturbution blong food mo wota relief ino polisi blong Kavman we mi lidim tede

    I true se assesment i tekem taem. Bat Mr Spika, mi wantem aknowledgem kontribusen blong ol dona patna long response we oli givim toward ol pipol mo long assesment we oli afekted by tropical cyclone dona. COM i disaed finis blong declarem Torres grup i wan disaster zone, ol victime se before long  Pam.

    ol issue blonf nasional sekuriti wei oli raised by President oli important bat oli nidim risos. Yumi mas Lukluk long revenu mi mekem ol necessary reforms folem ol challenges we oli raised today.

     

     

    Hon Spika , thankio blong allawem mo blong respond long toktok blong H.E

     
     
    National Palaman blong Vanuatu, hemi strongem sekuriti blong hem stat long yestede namba 5 Jun. Hemia afta ol staff oli fainem wan laif bolet long wan long olgeta ples blong sidaon long pablik galeri.
    Ol toktok long kiridor blong palaman i talem se luk luk istap se wan man i bin putum bolet ia afta long opening blong ordineri sesen blong palaman long las tasde.
    Nasional sekuriti i topem tok tok blong Lonsdale

    Long namba 1 Jun 2017, Presiden blong Ripablik blong Vanuatu, Father Baldwin Lonsdale hemi ofisioli openem fes ordoneri sesen blong palaman blong 2017. Hemia nao i tok tok blong Father Lonsdale:

    "Honorable, Spika Blo Parliament: Esmon Sai,

    Hon. Praem Minister: Charlot Salwai Tabimasmas.

    Hon. Leader blong Opposition: Ishmael Kalsakau

    Hon. Chief Justice: Vincent Lunabek

    Hon. Deputy Praem Minista,

    Hon. Ministers blong Government,

    Hon. Members blong Parliament,

    President blong Malavatumauri,

    Chairman blong Vanuatu Christian Council:

    Excellencies mo members blong Diplomatic Corps

    President blong Vanuatu Council of women

    President blong Nasonal Youth Council,

    Presidents blong ol Provinces,

    Lord Mayors blong trifala Municipal Councils,

    President blong Chamber blong commerce mo Industries

    Ol civil society lidas throughout lo Vanuatu,

    Ol man, woman, ol youth, ol pikinini, ol inmates long Correctional Centers, ol special Group, Ol wokman both Public mo private sector employees, mo general public blo Vanuatu.

    Hon. Spika,

    Thank yu blong mi save addressem National Parliament ia wan moa taem long fes Ordineri session blong hem long yia ia. Bifo mi mekem statement blong mi long Parliament tudei, allaoem mi smol taem blong mi joenem Hon. Prime Minister blong registerem mo congratuletem ol National heroes blong yumi long performens blong U20 Soccer World Cup long South Korea. Indeed U20 blong Vanuatu hemi mekem Vanuatu I proud long outstanding performance blong hem. Thank you long Coach mo technical team blong preparem ol players blong oli save displayem professional standard blong football blo yumi we hemi sapraesem ol soccer world.

    Address blong mi tudei, mi disaed blong addresem yumi olketa leaders – political leaders, church leaders, ol chiefs, woman leaders, youth leaders mo ol citizens blong Vanuatu long concern blong me, we hemi National Security blong Nation. Hon. Speaker, Republic blong Vanuatu, olsem wan sovereign Nation, mas at all times upholdem principal blong democracy mo sovereignty blong hem olsem wan independent state, security hemi stap wan priority blong yumi ol leaders mo ol citizens.

    Hon Speaker,

    Ever since taem yumi kasem Independence, ol founding Fathers blong yumi I bin disaed se, kaontri blong yumi I mas stanap long wan Motto we Yumi evri wan I save long hem; “long God yumi Stanap”. Mi wandem yumi luk long security blong Neson blong yumi olsem we writer blong Psalms I stap talem long buk blong hem olsem;

    “those who trust in the Lord are as Mt. Zion, which cannot be moved, but abides forever”. ( Psalms 125:1)

    Olgeta founding Fathers blong yumi oli bin wandem lukim God olsem stampa blong neson blong yumi, mekem se oli mekem covenant ia wetem God. Neson we i founded long God, security blong hem hemi olsem mountain ia we ino save muv. Long lukluk ia nao, mi besem stampa toktok blong tudei se; “National Security blong Vanuatu I mas be rooted long God”.

    Follem ol previous kols blong mi long Kavman blong sortemaot ol outstanding klems blong olgeta fos Membas blong yumi, tudei mi addressem Parliament ia, long issue blong National Security, we ol Force Members, VMF and VPF, other agencies oli stap providem.

    THE NATIONAL SECURITY OF THE NATION AND HER CITIZENS.

    Vanuatu olsem wan Sovereign State hemi exist within wan global community, mo wetem limited resoses we yumi gat, security blong neson ia hemi stap long wan vulnerable situation. Nation mo citizens blong Vanuatu I stap long wan bigfala risk tudei, from Vanuatu hemi very vocal long plante sensitive issues we I stap happen tudei long ol international forums. Wetem brief ia mi wandem haelaetem samfala issues we yumi ol lidas I mas start blong addressem.

    Increase of criminal Activities throughout the islands especially long Port Vila.

    Hon. Spika,

    Two taems happiest Nation on the planet, I stap displayem wan fasin we kaontri ia ino needim nating. Long ol islands blong yumi tudei, kaontri I start blong lukim se ol Criminal Activities I start blong happen long ol Provincial Centres blong yumi, mo hemi stap involvem ol yang pipol long ol forms blong theft, trespaases, marijuana i stap kam antap naoia, mekem problem wetem ol girl without consent blong olgeta too I stap go antap olgeta, mo sad scenario we hemi kam antap bigwan hemi incest we I stap happen long ol homes blong yumi, Yumi mas start blong addressem ol issues ia naoia before hemi too late. Population hemi stap grow bigwan mo wetem population growth ia, yumi stap witnessem increase blong crimes too I kam bigwan

    Corruptions affecting Justice and Security:

    Hon. Spika,

    Wetem demand blong inflow of new ideas blong kat more mane long wan rod we hemi no follem loa, hemi Corruption. Vanuatu olsem ol island nation state, oli kam victim long issue blong Corruption. Taem yumi ol leaders blong nation I tekemap lidaship blong yumi, yumi mas tingbaot ol trust we ol pipol blong kaontri ia I bin plesem long hand blong yumi.

    Anytime we Corruption hemi penetretem ol lidas blong kaontri ia, yumi stap blong witnessem lawlessness, weak administreson, jallenges long independent judicial systems blong yumi mo evri key institutions blong kavman blong dei. Long issue ia, mi alertem Honorobol Haos ia, mo nation, ol citizens Mr. Speaker se, as far as possibol, yumi ol lidas blong neson ia, yumi mas wok strong blong putum bak trust blong ol Partners blong yumi, mo ol potential Investors blong yumi save showem se, Rule of Law, Transparency mo Accountability oli ol norms we kaontri I stap upholdem ol taem. Mr. Speaker, hemi abaot taem yumi liv long ol Principles ia, mo stopem ol lip service notion long ol important principles ia. In short, yumi ol lidas I mas “walk the talk”.

    Mi wandem stressem se plante Corruption I stap happen long ol Kavman instituitons, ol statutory bodies blong kavman, I mekem se, Commision of enquiry I mas be appointed blo mekem investigation long ol institution ia. Fellow sitisens, mi stap kol long yumi evri wan I mas be accountntable long ol roles mo responsibilities blong yumi blong yumi no spolem nem blong hae Ofis blong yumi.

    Vanuatu: Advocator for Peace Unity and Justice:

    Hon. Spika,

    Vanuatu as seen by other Pacific Island nesons olsem se hemi advocator blong ol stampa toktok ia antap, mo long ol narafala human rights voies blong colonized kaontries we I stap yet blong oli karem self- determination blong olgeta. While yumi stap promotem ol principles ia, yumi forketem se yumi stap putum yumi long threat we bai hemi save affektem yumi long ol foreign intrusion or Attack. Mi rememba rightly se, wan kaontri I bin warnem yumi two taem finis, long stand blong yumi for West Papua case.

    Hon. Spika, hemi important blong yumi olsem wan sovereign neson I mas lukluk seroiusly long Defense mo National Security Policy blong yumi. Aggression blong ol nara kaontri I save kosem yumi blong lusum Sovereignty blong yumi. Hemi bilif blong mi se Vanuatu I mas gat wan Policy in ples kwick taem blong stat blong addressem national defence mo national Security strategy blong neson ia.

    Unemployment Rate on the rise.

    Hon. Speaker,

    Issue blong Unemployment or fasin blong lukaotem work, hemi wan bigfala fakta mo hemi contribute long jalenj blong security blong neson mo welfea blong pipol blong yumi. Plante taem, taem we nid blong pipol ino fulfil, oli createm ol narafala ways blo satisfaem olgeta. Samfala hemi ol gudfala ways, samfala I save go agensem law mo ethics blo sosaeti, olsem we mi bin tajem finis antap. Long Vanuatu, yumi lucky from mama graon blong yumi I stap, we pipol I depend long hem blong save liv mo kakae long hem. Be size blo graon I stap semak, be populesen we I dipen lo graon ia I continue blo grow. Hemia I save kosem pipol blo oli muv blo lukaot ol opportunities lo nara ples.

    Hon. Speaker, mi addressem issue blong Unemployment olsem wan konsen blong nationlong Parliament mo long Kavman blong putum ol polisi in ples blong atraktem ol job creation Opportunities long ol youth blong yumi we I komplitim ol studies blong olgeta, mo olgeta we oli graduate long ol vocational centres blong yumi.

    Half blong populesen blong yumi hemi ol yangfala mo pikinini we oli no kasem 20 yia yet. Populesen ia nao bae yumi need blo invest long olgeta blo oli save buildimap kaontri long tumoro. Yumi need blong equipim olgeta wetem ol right skills, ol right tools, gudfala access long ol resources olsem finance, education, work, market opportunities, blo oli save contribute blong bildimap kaontri blong yumi. Sipos ol polisi blo yumi oli overlukim ol eria ia, bambae ol issue blong, crime mo security blo yumi mo welfare blo majority blo pipol I stap long kwesten mark.

    SECURITY OF OUR NATURAL REOSURCES AND ENVIRONMENT.

    Hon. Speaker,

    As much as impotent blong National Security hemi impoten, wetem ol sitisens blong hem, mi nao addressem security blong ol natural resources mo environment blong yumi. Vanuatu’s resources hemi very impoten long development aspect blong hem so yumi mas start blong mekem sua se security blong ol resources ia hemi kam priority. Marine Resource blong yumi hemi bigwan, more too ol natural forests blong yumi. Bifore yumi exploitem olgeta, hemi gud yumi ol lidas I mas stap blong tekem measures blong putum ol klia policies blong kavanem security blong ol finite reosources ia.

    Ol risoses ia oli ol means blong providem Food Security we hemi kam wan important agenda long ol global forums tudei. Olsem part blong ol Fundamental duties blong yumi, olsem we hemi stipulated long Constitution long Chapter 2, Part 2, Article 7; sub-section (d) hemi state olsem;

    “to protect the Republic of Vanuatu and to safeguard the national wealth, resoureces and environment in the interest of the present generation and of the future generations”

    Mi stap kol long Parliament ia blong lukluk long ol security blong ol resources blong yumi, mo start putum in ples ol necessary policies mo ol laws we I save safeguardem ol viable resources blong kaonti ia. Hemi taemly se yumi mas start blong gat concern olsem wanem ol resources blong yumi hemi used.

    Long saening blong Motalava Maritme Treaty long October long 2016, mi bin askem Kavman blong declarem se Vat Tade Area hemi shud kam olsem wan Marine National Reserve, we Kavman I nid blong legisletem wan loa blong enactem kol blong mi ia. Small Rocky island ia, hemi populated wetem wild life, mo ocean around long area ia hemi rich long Marine life. Yumi ol lidas blong tedei, sapos yumi gat concern long ol pikinini blong yumi blong gat access long ol wild life populeson long anywea long Kaontri long tomorrow, yumi mas start blong act tudei, blong safeguardem ol resources ia.

    THE VANUATU POLICE FORCES:

    Hon. Spika,

    Follem olgeta events we I stap happen long world tede, mo long region blong Pacific, mo tu long kaontri blong yumi hemi kam wan big concern blong mi long saed blong security.

    Taem yumi tokbaot National Defence mo National Security, yumi stap tokbaot Vanuatu Police Force we currently, hemi accomodetem Vanuatu Police Maritime Wing, Vanuatu Mobile Force mo Police. Start long 1980 I kam kasem tudei, VPF I bin able blong mekem 19 Recruits evri wan. Long manis ia, trifala grups ia ikat about 639 personnels evriwan after we samfala I bin resivim Retirement Letters blong olgeta long 22nd May 2015. By the end of 2017, VPF hemi should retaerem wan grup blong 65 VPF membas namba blong Fos I drop iko daon long 574.

    Vanuatu Police Fos hemi under–staff.

    Hon. Spika,

    Mi stap relayem ol informeson ia long Honorable haos ia tudei, blong givim wan idea se ova long past 37 years, hemi luk olsem Nasonal Security blong yumi hemi no wan priority. Wetem ol very vocal stand blong Vanuatu long ol international Forums, mi bilif se Vanuatu kavman I mas start blong tingting strong blong strengthenem VPF mo VMF. Tudei Population blong Vanuatu hemi stap grow iko from 300,000, be taem yumi lukluk long namba blong ol pipol we I responsible blong holem taet pis mo security blong kaontri, hemi small tumas. Vanuatu Polis Fos anda long tri fala institutions ia oli under-staff.

    Lack of Human Resource Development and Capacity Building.

    Hon. Spika,

    Mi stap kol long Parliament blong mekem sua se, Vanuatu I mas appreciate ol latest development blong technology mo assistim ol VPF personnels blong oli equipped wetem ol know how; blong oli save adjust blong operet long ol new save we Informeson mo technology hemi stap develop long ol different levels blong olgeta; mo too oli save hao blong usum ol latest inventions blong developem Force Strategies.

    Hon. Spika,

    Wanem taem nao bai yumi upliftim ol morale blong FOS membas blong yumi, blong oli save se kavman mo pipol I gat concern long ol wok blong olketa. Hon. Membas blong Haos ia, mi stap kol long yumi ol lidas blong luk impotence blong Fos mo advancem ability blong olgeta wetem ol latest technological development mo save.

    Long note ia Hon. Speaker, allowem mi blong mi acknowledgem ol kontributions blong ol donor Partners blong yumi especially we oli gat partnership Program wetem VPF. Recently mi wandem acknowledgem thank yu blong Vanuatu Kavman iko long Australia blong repair blong RVS Tukoro, mo Chinese Kavman long ol donations iko long Vanuatu Mobile Fos wetem ol equipment mo Vehicles.

    Vanuatu Police Force are the Lowest Paid Officers in Vanuatu.

    Hon. Speaker,

    Wetem continuation blong rate of living long Vanuatu hemi continue blong ko antap, mi feel sympathetic wetem Vanuatu Police Force, we oli continue blong faithfully servem neson blong yumi, wetem low salary, mo semtaem struggle blong survive wetem family blong olgeta. Any kavman long eni kaontri we hemi concern lo pis, security, unity, loa mo Order, bambai oli mekem sua se ol loa enforcement Officers ia oli deservem wanem we hemi due long olgeta.

    Mi stap kol long Honorbol Haos ia blong sapos ministry responsibol long GRT blong stap lukluk blong increasim ol benefits blong ol VPF members sapos hemi no stap lo process yet. Sapos hemi stap yet, hemi gud blong resem iko long level we hemi nid blo kasem. Long wei ia, yumi stap boostim morale blong wok blong olgeta, mo yumi save lukim real value mo service blong ol VPF blong yumi.

    Hon. Speaker,

    I bin gat wan taem we yumi ol lidas I bin lukluk long ol badgets blong olgeta or yumi stap maintenem nomo Badget we I bin stap bifo. Plante taem, taem ol pipol I needim olgeta, oli no gat fuel both long ol vehicles mo RVS Tukor blong provaedem needed service ia mo serveilence long ol wotas blong yumi. Mi stap kol tudei blong yumi ol lidas responsible, blong mekem sua se budget blong VPF hemi inaf blong mekem opereson blong hem.

    As mi klosem ol toktok blong mi, mi stap wandem remaendem yumi se Vanuatu hemi stap olsem wan united Republic. Long anytaem we Disaster I straekem Kaontri, kavman I mas step out blong givim assistance long olgeta we oli affected wetem ol necessary mo safe Products blong hemi no affectem ol affected pipol blong yumi. Reliable sources I revealim se anda long recommendation mo instrakson blong wan Ministri, sam saplaes we I kasem ol pipol blong Torres through long wan agency, hemi no healthy mo hemi contribute blong kosem sik long ol pipol blong Torres. Food mo wota relief too ino kasem olgeta yet, from oli stap mekem assessment yet. Mi kol long Kavman blong mekem sua se hemi treatim evri pipol sem mak, regardless long any ples we oli kamaot long hem.

    Hon. Speaker,

    Narafala consideration blong yumi nao se wanem kaen security nao bambai yumi givim iko long athletes we bambai oli kam long Vanuatu long 2017 Pacific Mini-Games? Yumi rere blong provaedem security we oli wandem or was we?

    Wetem ol Concerns ia, mi tekem taem naoia blong announcem 2017 bill we bambai ikam bifo long Parliament ia:

    1 Bill for the Tax Administration Act No. of 2017

    2 Bill for the Value Added Tax (Amendment) Act No. of 2017

    3 Bill for the Business Licence (Amendment) Act No. of 2017

    4 Bill for Import Duties (Consolidation) (Amendment) Act No. of 2017

    5 Bill for the Stamp Duties (Amendment) Act No. of 2017

    6 Bill for the Land Acquisition (Amendment) Act No. of 2017

    7 Bill for the Land Leases (Amendment) Act No. of 2017

    8 Bill for the Land Reform (Amendment) Act No. of 2017

    9 Bill for the Strata Titles (Amendment) Act No. of 2017

    10 Bill for the Supplementary Appropriation (2017) Act No. of 2017

    Hon. Speaker,

    Prime Minister, Leader of the Opposition and distinguished invited Guests,

    mi tekem honour ia mo respect blong declarem se, tudei 1st June 2017, Fes Ordineri session blong Parliament blong Republic of Vanuatu hemi officially Open".

    Praem Minista Charlot Salwai i talemaut long airport yestede afternun afta we hemi kasem bak kantri afta long wan wik visit blong hem long China se ol riaksen mo ol tok tok blong pipol blong Vanuatu abaut media laef coverage blong anda 20 futbol tim long Korea, oli positive.

    Mr Salwai i talem se Vanuatu i should praod long perfomens we ol yang boe, oli mekem long fes match blong olgeta agensem Mexico. Hemi talem se blong ol boe Vanuatu, oli skorem 2 poen agensem Mexico we hemi winim wol kap finis, hemi wan histri blong Vanuatu.

    Mr Salwai i talem se Vanuatu ino stap long wan level olsem Mexico long saed blong Futbol be ol boe, oli pruvum olgeta mo difendem kala blong Vanuatu long foret blong wol. Hemi talem se hemi bin stap long Port Vila Municipal Stadium mo watchem match blong ol yangfala ia bifo oli go long Korea mo hemi hapi long perfomens blong olgeta. Ofis blong Praem Minista i asurem ol pipol blong Vanuatu se stat tede bae pipol i save watchem laef match blong Vanuatu long 7 klok lokol taem long Television blong Vanuatu. Laef coverage, bae hemi kamaut tru long hat wok blong gavman tru long OGCIO mo VBTC.

    Ofis blong praem minista i talem se gavman bae hemi aloketem neseri vatu blong kavremap kosting blong coverage ia long ol otoriti blong futbol olsem FIFA. Long yestede moning akting praem minista, Ham Lini mo minista blong pablik utiliti, Jotham Napat, tufala i bin holem miting wetem managment blong OGCIO mo VBTC blong mekem sua se seken match blong Vanuatu long tede naet, hemi mas kamaut laef long TBV.

    Leit long yestede naet long 7 klok, Mr Lini mo Mr Napat, tufala i bin witnesem fes laef coverage we OGCIO i mekem long bigfala skrin long Saralana steij wetem match blong Franis mo Honduras.

    Chief Excecutive Officer blong OGCIO, Gerard Metsan i talem se last naet finis ol pipol blong Sola long Torba, Ambae mo ol nara aelan we ikat gavman netwok long hem, oli folem match blong Franis mo Honduras.

    Mr Metsan i talem se hemia i wan nara step foward tu blong coverage blong match ia blong save watchem laef long TBV, netwok blong gavman mo tru long website blong gavman long adress ia: gov.vu. Hemia i minim se sapos u no kasem TBV o gavman netwok be yu kat akses long internet, yu save folem match tede naet long gavman website. Long Port Vila, pablik i welkam long bigfala skrin long Saralana steij.